Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων

  

photo by Κ.Σ. 

Κ.Σ.

Το παρόν απόσπασμα είναι από το βιβλίο '' Η χρησιμότητα των άχρηστων γνώσεων'', εκδ. Άγρα, 2017·  το κείμενο του βιβλίου είναι η ομιλία του καθηγητή Nuccio Ordine (Νούτσιο Όρντινε) στο Megaron Plus που συνδιοργανώθηκε από το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και το Κ.Ι.Κ.Π.Ε. στις 5-10-2015.

Ο Νούτσιο Όρντινε (Ντιαμάντε, Ιταλία,γ.1958) είναι καθηγητής ιταλικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας.

1. Είκοσι και πλέον χρόνια τώρα, τον Οκτώβριο, ξεκινάω το πρώτο μάθημα στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας απευθύνοντας μιά προκλητική ερώτηση στους πρωτοετείς φοιτητές μου: ''Τί ήρθατε να κάνετε σ' αυτό το πανεπιστημιακό τμήμα? Τί στόχο έχετε βάλει ως προς την παρακολούθηση των μαθημάτων?''.

Οι φοιτητές-έκπληκτοι από ένα τόσο ασυνήθιστο ερώτημα-απαντούν σχεδόν όλοι με τον ίδιο τρόπο: ''Έχουμε γραφτεί στο πανεπιστήμιο για να πάρουμε πτυχίο''. Εγώ ωστόσο πιστεύω ότι χρέος του σχολείου και του πανεπιστημίου είναι να κάνει τους νέους να αντιληφθούν ότι δεν γράφονται στο λύκειο για να πάρουν ένα απολυτήριο και δεν παρακολουθούν ένα πανεπιστημιακό τμήμα για να πάρουν ένα πτυχίο. Το λύκειο και το πανεπιστήμιο είναι ευκαιρίες που μας προσφέρει η κοινωνία για να επιδιώξουμε να γίνουμε καλύτεροι. Έτσι, όποιος γίνει καλύτερος-όποιος θα μπορέσει να μελετήσει και να αποκτήσει κριτική σκέψη, να γίνει ένας ελεύθερος άνθρωπος...ικανός να συλλογίζεται αυτόνομα, με το δικό του μυαλό-θα είναι και σε  θέση να περάσει επιτυχώς τις εξετάσεις και να πάρει το πτυχίο του με άριστα.

Αν όμως οι μαθητές γράφονται στα λύκεια και στα πανεπιστήμια έχοντας μοναδικό στόχο την απόκτηση ενός τίτλου σπουδών, σίγουρα δεν φταίνε οι ίδιοι γι' αυτό: Ζούνε σ' εάν κοινωνικό περίγυρο στον οποίο κάθε επιλογή, κάθε πράξη, κάθε λέξη πρέπει να αντιστοιχεί σ' ένα προσωπικό ''κέρδος'', σε μιά ωφελιμιστική λογική που επιβάλλει μιά υλική απολαβή. Η ιδέα να μπορεί κανείς να καλλιεργήσει ένα πάθος εν ονόματι μιάς ανιδιοτελούς και αδάπανης απόλαυσης δεν βρίσκει γόνιμο έδαφος ώστε να αναπτυχθεί στην κοινωνία μας.

Ζούμε σ' ένα πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο που κυριαρχείται όλο και περισσότερο από τη δικτατορία της μεγιστοποίησης του κέρδους. Ας μην παρεξηγηθούν τα λόγια μου: Το κέρδος σε μιά κοινωνία είναι θεμιτό, αρκεί να αποτελεί ''μέσο'' και όχι ''αυτοσκοπό''. ...Το κέρδος για το κέρδος, αποδεσμευμένο από κάθε κοινωνικό και ηθικό φραγμό, εξαιτίας της ίδιας της αρπακτικής του φύσης, αντί να γίνει εργαλείο ανάπτυξης της ανθρωπότητας, μπορεί αντίθετα να μετατραπεί σε εργαλείο καταστροφής του πολιτισμού και αποσάθρωσης του πνεύματος.

Ούτε που δίνουμε πλέον σημασία όταν, μπροστά σε κάθε μικρή καθημερινή επιλογή μας, κάποιος μας ρωτήσει ''σε τι χρησιμεύει'': Σε τι άραγε χρησιμεύει να διαβάσεις την Οδύσσεια ή ένα ποίημα της Σαπφούς? Σε τι άραγε χρησιμεύει να μελετήσεις λατινικά και ελληνικά? Σε τι άραγε χρησιμεύει να ακούσεις Mozart? Σε τι άραγε χρησιμεύει να επισκεφθείς τον Παρθενώνα? Σε τι χρησιμεύει να δεις το ηλιοβασίλεμα από τον υπέροχο ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο? Σε τι χρησιμεύει να θαυμάσεις τον πίνακα του Cezanne Οι χαρτοπαίκτες?

Σε αυτές τις παράλογες ερωτήσεις είχε ήδη απαντήσει εξαίρετα ο Αριστοτέλης σ' ένα απόσπασμα από το έργο του ''Μετά τα φυσικά''. Σε όποιον τον ρωτούσε ''σε τι χρησιμεύει η φιλοσοφία'' απαντούσε ότι η φιλοσοφία ''δεν χρησιμεύει'', διότι δεν ''κάνει εκδούλευση'', διότι δεν είναι στην υπηρεσία κανενός, διότι είναι μιά επιστήμη αυθύπαρκτη που διδάσκει το δρόμο προς την ελευθερία: ακριβώς όπως ένας ελεύθερος άνθρωπος ''υπάρχει για τον εαυτό του και όχι για κάποιον άλλον'' (Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά,...). 

Ομοίως την πιο έξυπνη απάντηση στην ανόητη ερώτηση όποιου ακόμη ζητά στις μέρες μας από τους μαθητές μας να του πούνε ''σε τι χρησιμεύει η εκμάθηση των αρχαίων ελληνικών'' μπορούμε να τη βρούμε στο μυθιστόρημα της Marguerite Yourcenar Αδριανού Απομνημονεύματα. Σ' έναν συγκινητικό στοχασμό αφιερωμένο στο μεγαλείο του ελληνικού πολιτισμού, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας -εκλεπτυσμένος διανοούμενος και φιλότεχνος-έπλεξε το εγκώμιο της ελληνικής γλώσσας με αυτά τα λόγια: Αγάπησα αυτή τη γλώσσα για την εύρωστη πλαστικότητά της, για το πλούσιο λεξιλόγιό της, που η κάθε λέξη του πιστοποιεί την άμεση και διαφορετική επαφή της με τις αλήθειες, και γιατί ό,τι έχει λεχθεί καλό από τον άνθρωπο έχει ως επί το πλείστον λεχθεί σ' αυτή τη γλώσσα. Με τα λατινικά κυβέρνησα την αυτοκρατορία μου. Ο επιτάφιός μου θα χαραχτεί στα λατινικά στο τοίχο του μαυσωλείου μου στις όχθες του Τίβερη, αλλά ελληνικά έχω σκεφτεί και ζήσει ...

Ο Αδριανός είχε δίκιο:'' Ό, τι έχει λεχθεί καλό από τον άνθρωπο έχει ως επί το πλείστον λεχθεί στα ελληνικά''. Δυστυχώς όμως σήμερα, στο σύμπαν του ωφελιμισμού, ένα σφυρί αξίζει περισσότερο από ένα ποίημα, ένα γαλλικό κλειδί περισσότερο από μιά συμφωνία, διότι εύκολα αντιλαμβάνεσαι την αποτελεσματικότητα ενός εργαλείου, ενώ ολοένα και πιο δύσκολα τη χρησιμότητα της τέχνης, της λογοτεχνίας, της μουσικής. ...δεν μπορούν όλα να μετατραπούν σε εμπόρευμα: υπάρχουν θεσμοί και αξίες που θα έπρεπε να προασπίσουμε απέναντι σ' αυτή την ωφελιμιστική λαίλαπα...

Τα σχολεία και τα πανεπιστήμια δεν μπορούν να μεταβληθούν σε επιχειρήσεις και οι φοιτητές δεν μπορούν να θεωρούνται πελάτες...Δεν πρόκειται για μιά ανησυχία που αφορά μόνον όποιον ανήκει στον τομέα ανθρωπιστικών επιστημών. Αρκεί να διαβάσουμε το άρθρο ενός σπουδαίου επιστήμονα όπως ο Albert Einstein, για να αντιληφθούμε τον κίνδυνο που διατρέχουμε: Η εκπαίδευση θα πρέπει πάντα να θέτει ως στόχο την αποφοίτηση νέων με αρμονική προσωπικότητα και όχι εξειδικευμένων ανθρώπων. Κατά τη γνώμη μου, αυτό ισχύει σε κάποιο βαθμό και για τα τεχνικά επαγγελματικά λύκεια, στα οποία οι μαθητές θα αφιερωθούν σε ένα πολύ συγκεκριμένο επάγγελμα, Η ανάπτυξη μιας ανεξάρτητης σκέψης και ενός ανεξάρτητου κριτικού πνεύματος θα έπρεπε να κατέχει πάντα πρωταρχική θέση και όχι η απόκτηση εξειδικευμένων γνώσεων.

photo by Κ.Σ.

Κάθε χρόνο διαβάζω στους φοιτητές μου ένα υπέροχο ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη για να τους κάνω να καταλάβουν πως δεν είναι τόσο σημαντικός ο προορισμός (η επιστροφή στην Ιθάκη) όσο το ταξίδι που πρέπει να κάνουμε για να φτάσουμε: 

Πάντα στον νου σου να' χεις την Ιθάκη.

Το φθάσιμον εκεί ειν' ο προορισμός σου.

Αλλά μη βιάζεις το ταξείδι διόλου.

Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·

και γέρος πιά ν' αράξεις στο νησί, 

πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,

μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.

Η Ιθάκη σ' έδωσε τ' ωραίο ταξείδι.

Χωρίς αυτήν δεν θα 'βγαινες στον δρόμο.

'Αλλα δεν έχει να σε δώσει πια.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.

Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, 

ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τί σημαίνουν.

Το να θυσιάσουμε αυτήν καθεαυτήν την αξία της ίδιας της εμπειρίας της περιπέτειας της γνώσης για χάρη του προορισμού φτωχαίνει την πορεία μας. ...''.

Κ.Σ.